High End München 2019 - Beursverslag
De belangrijkste high end hifi show ter wereld
Voor de liefhebbers van betere muziekweergave is de High End München 2019 waarschijnlijk geen onbekende. Deze jaarlijkse vakbeurs van de Duitse branche-organisatie High End Society is in de loop van meer dan drie decennia uitgegroeid tot het grootste en belangrijkste evenement in het vakgebied. Hier vind je het grootste aantal deelnemers, de meest exotische merken en bijna alle internationale productpresentaties. Het aardige aan deze beurs is dat je er als professional én als consument welkom bent. De eerste dag is exclusief voor de pers en de handel, maar dan volgen er drie (nou ja, eigenlijk twee-en-een-halve) dagen waarop ook de eindgebruikers welkom zijn. Voor wie er nog nooit geweest is: het M.O.C. in München is een middelgrote beurslocatie waar je zowel vier grote open hallen vindt als 138 aparte luisterruimtes verdeeld over twee atriums. Grote merken en eenpersoons boetiek-fabrikanten staan hier gebroederlijk naast elkaar. Als je écht alles wil zien en ook een flinke selectie ‘te beluisteren’ op je verlanglijst hebt staan moet je minstens twee dagen voor de beurs uittrekken.
Algemene indruk van de High End München 2019
Voor ik een selectie aan noviteiten ga bespreken die voor art’s excellence van belang zijn wil ik eerst even wat woorden wijden aan de High End München 2019 in zijn geheel. Er vallen me elk jaar namelijk bepaalde dingen op. Je kunt er, als je goed om je heen kijkt, nieuwe trends ontdekken en bestaande trends aan hun eind zien komen. Ik heb géén audiofiele glazen bol, maar soms is het gewoon overduidelijk. De eerste trend waar langzaamaan een eind aan lijkt te komen is Open Reel spelers (vroeger noemden we dat bandrecorders, maar de nieuwe machines kunnen meestal alleen afspelen). Hoewel de weergave van analoge magnetische tape op hoge speelsnelheid superieur is aan vrijwel álles wat er aan bestandsformaten en fysieke dragers op de markt is pikt het gewone publiek het niet op en lijken de audiofielen die geïnteresseerd zijn in deze peperdure manier van muziekweergave inmiddels voorzien te zijn. Er stonden er nog best een aantal - merken als Thorens en Balfinger presenteerden zelfs prachtig gebouwde en ongetwijfeld subliem klinkende nieuw modellen - maar de ‘buzz’ er omheen wordt minder en minder. Niet verwonderlijk als je ziet wat voor bedragen er voor ‘master’tapes gevraagd worden. Want hoewel het natuurlijk geen echte mastertapes zijn moet een die-hard analoog ingestelde audiofiel tussen de 200 en 800 euro aftikken voor een open-reel versie van zijn favoriete klassieke jazz-album. Niet interessant voor de gemiddelde art’s excellence bloglezer schat ik.
Platenspelers
Een andere ‘trend’ die langzaam verdwijnt is de wedergeboorte van de platenspeler. Alleen gaat het hier om een ander soort einde dan bij de open-reel spelers. De platenspeler lijkt namelijk geen trend meer te zijn, hij is écht terug als bronapparaat. Hoewel ‘vinyl’ nog steeds een relatief klein deel van de markt bedient zie je méér nieuwe platenspelers verschijnen dan ooit, en in álle prijsklassen. Een klassiek merk als Thorens (ja, die van de nieuwe ‘bandrecorder’) presenteerde op de High End München 2019 onder andere een fraai gebouwde en in Duitsland ontwikkelde direct drive platenspeler voor nét geen 800 euro. En als klap op de vuurpijl een direct drive remake van de klassieke TD124, wat volgens velen de beste speler was die het van oorsprong Zwitserse merk ooit heeft gemaakt.
Actief en All in One
De voorlaatste trend die ik wil aanstippen is die van de actieve luidsprekers en all-in-one apparaten die het predicaat high-end verdienen. Een significant deel van de moderne high-end consumenten heeft kennelijk genoeg van de stapels apparaten, de kabelspaghetti en de XXL stekkerdozen. Mooi vormgegeven geïntegreerde oplossingen waar maar één snoer aan zit (of maximaal twee, in het geval van een paar actieve geïntegreerde luidsprekers) zijn duidelijk in opkomst. En hoewel ik altijd een liefhebber van cost-no-object high-end zal blijven vind ik de ontwikkelingen op het vlak van actieve geïntegreerde oplossingen niet alleen logisch, maar ook zéér interessant.
Maar toch…
Hoewel er genoeg hoopgevende ontwikkelingen gaande zijn is er misschien óók reden voor enige bezorgdheid. De organisatie van de High End München 2019 zal naar alle waarschijnlijkheid plichtsgetrouw rapporteren dat het ‘de beste beurs ooit’ was, maar als je de afgelopen jaren op deze beurs bent geweest dan weet je dat dat niet zo is. De bezoekersaantallen, zowel van de internationale pers en handelaren als van consumenten, lijken namelijk licht terug te lopen. Op zaterdag, normaal een dag waarop je over de koppen kunt lopen, was het opvallend rustig. Wellicht speelde het regenachtige weer een rol, maar zelfs de snel dichtlopende gangpaden in de atriums boden een minder drukke aanblik dan ik gewend ben. Ook het aantal Nederlandse winkeliers die ‘een jaartje overslaan’ was groter dan ik had verwacht. Enfin, ik durf wat dit betreft nog niet van een trend te spreken, maar we gaan de ontwikkelingen maar eens wat beter in de gaten houden.
Onze merken op de High End München 2019
Een aantal van de merken die art’s excellence in de webshop verkoopt stonden óók op de High End München 2019, en ik nam een kijkje in hun demoruimtes en stands in de hallen op te zien - en indien mogelijk te horen - wat ze voor het komend seizoen in petto hebben. In alfabetische volgorde, want gemak dient de mens.
Astell&Kern
Astell&Kern blijft grossieren in strak vormgegeven en uitstekend klinkende DAP's (Digital Audio Players). Hun nieuweling is de wat forsere Astell&Kern KANN CUBE. Hij is bijna dubbele zo dik als de door ons gereviewde KANN, maar hij levert dan ook bijna het dubbele uitgangsvermogen. Hierdoor kunnen wij zo gauw geen dynamische of planar hoofdtelefoon bedenken die niet door deze DAP kan worden aangestuurd.
Gelegenheid tot luisteren was er helaas niet, de rij belangstellenden was aanzienlijk en ik had een andere afspraak, maar gezien onze ervaringen met een flink aantal vorige spelers van Astell&Kern zal het ongetwijfeld weer een beauty zijn.
AudioQuest
AudioQuest had Garth Powell naar de High End München 2019 meegenomen voor een serie indrukwekkende workshops. Dit keer vertelde hij op zijn kenmerkende, toegankelijke en plastische wijze over de door hem en Bill Low ontwikkelde nieuwe luidsprekerkabels van AudioQuest in de Folk Heroes en Mythical Creatures series. Op een niets verhullende set die bestond uit Mola Mola versterking en Bowers & Wilkins 800 D3 luidsprekers kreeg het toegestroomde publiek na een korte introductie achtereenvolgens vier in bi-wiring configuratie afgewerkte luidsprekerkabels te horen; een standaard 2x4mm2 kabel van een ander bekend Amerikaans merk waarvan we de naam niet noemen, de AudioQuest Wild Wood, tot voor kort het submodel nét onder de WEL serie, met geleiders van Perfect Surface Silver (PSS) en Perfect Surface Copper+ (PSC+) en een verkoopprijs van meer dan 20.000 euro per paar, de AudioQuest William Tell, met geleiders van PSC+ die daar een kwart van kost, en de AudioQuest Dragon, opnieuw met PSS en PSC+ geleiders, die ongeveer hetzelfde kost als de inmiddels niet meer leverbare Wild Wood.
De ‘gewone’ luidsprekerkabel klonk ‘monsterlijk’. Het stuk muziek van Ry Cooder dat Garth gebruikte klonk dikkig, plat, versmeerd en saai. De overstap naar de Wild Wood bracht - bijna letterlijk - lucht in de opname. Er was veel meer detail, ruimtelijkheid en coherentie. Niet voor niets gold de Wild Wood tot pakweg een jaar geleden nog tot de tien mooiste luidsprekerkabels ter wereld. Toen hierna werd overgeschakeld naar de William Tell hoorde ik om mij heen kleine geluidjes van verbazing. Had er iemand aan het volume gezeten? Was er stiekem een supertweeter bijgeschakeld? Het effect van de door Garth Powell en Bill Low ontwikkelde Noise Dissipation en Zero Characteristic Impedance technologie was niet minder dan spectaculair. Hoewel het verschil tussen de naamloze (ahum…) kabel en de Wild Wood groter was hoorde iedereen hoe de William Tell spotte met zijn prijsklasse en vooral op de punten van dynamiek, microdetaillering en ruimtelijkheid significant beter presteerde dan de Wild Wood. Moet ik nog vertellen dat de Dragon daar nog een gelijksoortige schep bovenop deed? Een uitgebreide review van de nieuwe Folk Heroes en Mythical Creatures series staat inmiddels op onze verlanglijst. Verbluffend!
Auralic
Auralic had nieuws in de vorm van de Altair G1 netwerkspeler/dac/voorversterkerker en de Sirius G2 upsampler. De Sirius is een aanvulling op de G2 set die we eerder reviewden. In het kort is de Auralic Sirius G2 een bijzondere upsampler waarbij je de ideale ‘native’ resolutie van je da-converter als uitgangssignaal kunt instellen. Vrijwel alle da-converters werken van nature in een bepaalde bitrate en samplingfrequentie, en alles wat daarvan afwijkt wordt herberekend. Daarom klinken converters altijd het beste op hun native resolutie. De Sirius G2 maakt een perfect naar die frequentie omgerekend - en van alle digitale artefacten gezuiverd - digitaal uitgangssignaal van elke digitale bron die je erop aansluit, of dat nu een jitterige Apple AirPort Express is of een extreem goede streamer of cd-speler. Helaas was het niet goed mogelijk om hiernaar te luisteren. De Sirius G2 stond wel te spelen, maar het was te druk en te onrustig in de ruimte om er goed voor te gaan zitten.
De Altair G1 is voor veel méér mensen interessant denk ik. In tegenstelling tot de Auralic Aries G1 is de Auralic Altair G1 een volwaardige streamer met een PCM/DSD/MQA capabele da-converter aan boord, zodat je hem rechtstreeks op je (voor)versterker kunt aansluiten. Je kunt hem desgewenst met de uitstekende eigen Lightning DS interface van Auralic gebruiken, maar hij is ook als Roon endpoint aan te wijzen. De extra digitale ingangen en de analoge volumeregeling maken hem - samen met zijn toegankelijkere prijskaartje - een zeer interessante budget high end streamer.
Campfire Audio
Campfire Audio toonde op de High End München 2019 hun nieuwe IO en Polaris 2 In Ear Monitors. De vormgeving is aanzienlijk chiquer geworden. De geheel uit aluminium vervaardigde nieuwe behuizingen hebben een veel rustiger ogende ‘uni’ kleurstelling gekregen en de afwerkingsgraad is extreem hoog.
De geheel nieuwe IO die de Campfire Audio Orion opvolgt is wijnrood en voorzien van 24K vergulde schroefjes, de Polaris 2 is blauw en heeft verchroomde schroefjes. De nieuwe in Portugal vervaardigde lederen draagtasjes met zachte teddy-voering hebben dezelfde kleuraccenten. Campfire Audio heeft wat dat betreft een erg prettig oog voor detail. De kabels zijn soepeler geworden en de vernieuwde MMCX connectoren van beryllium-koper zijn wat korter, zodat ze minder in de weg zitten. De IO is een Dual Balanced Armature ontwerp met een verbeterde woofer en een nieuwe tweeter. Het geluid is, voor zover ik dat ter plekke kon vaststellen, zeer fraai in balans. De IO heeft een prettige, gelijkmatige weergave waar je gemakkelijk een hele dag naar kunt luisteren. Dynamiek is er voldoende, en ook over de soepelheid en de klankkleur van de laagweergave had ik niet te klagen.
De duurdere Campfire Audio Polaris 2 is een hybride systeem met een dynamische laagweergever (die ten opzichte van het eerste model van 8,5 mm naar 9,5 mm is vergroot) en een vernieuwde Balanced Armature tweeter. De klanksignatuur lijkt op die van de IO maar je krijgt van alles een stuk meer, zodat de Polaris 2 toch vooral een IEM is om met volle aandacht maar te luisteren.
Chord Company
Onze vrienden van Chord Company hadden dit jaar geen echte primeurs te melden, maar dat hoeft ook niet aangezien ze onlangs een deel van de luidsprekerkabels een flinke upgrade hebben gegeven door de toepassing van het nieuw isolatiemateriaal XLPE. We schreven erover in een tweedelige review die hier en hier te lezen is.
Chord Electronics
Chord Electronics toonde op de High End München 2019 hun nieuwe en extreem kostbare Ultima voor- en eindversterkers in de Reference serie. Maar mijn aandacht ging vooral uit naar een klein kastje dat zonder al te veel toelichting vooraan in de ruimte op een pilaartje stond: de nieuwe Huei phonotrap in de Qutest serie.
Die heeft een single-ended in- en uitgang, én een gebalanceerde uitgang, een 12 volt externe voeding (ik zeg: iFi iPower of SBooster), een in 12 stappen aanpasbare load impedantie tussen de 30Ω en de 47kΩ, en een afsluitcapaciteit tussen de 50 en 150 pF. Kenners lezen hierin dat je er dus zowel MM als MC elementen op kunt aansluiten. Veel informatie over de overige technische specificaties ontbreekt op dit moment nog. Chord Electronics vermeldt zelf een gain van 60, 65 en 70 dB maar ik neem aan dat dat voor de MC-ingang geldt. Er zijn in totaal 8 stappen gain voorhanden. Hij gaat in Nederland 1.175 euro kosten. Een uitgebreide review staat vooralsnog niet op onze agenda, maar bij voldoende belangstelling zijn we misschien te vermurwen.
Crystal Cable
Ook Crystal Cable toonde op de High End München 2019 weinig nieuws, de focus lag meer op het zustermerk Siltech. En hoe. Siltech toonde een zeer indrukwekkende cost-no-object luidspreker met heel veel bijzondere technologie aan boord. Er zitten 4 actief aangestuurde 18-inch woofers in, die in een open H-baffle zijn gemonteerd. Het middengebied is eigenlijk het gewoonst. Het meest spectaculair is het hoog, waarbij de luisteraar de keuze heeft uit maar liefst 8 tweeters, drie diamond exemplaren, drie beryllium exemplaren, en twee grote ribbons. Want de ene muziek klinkt nu eenmaal beter met een diamant-tweeter, terwijl de andere muziek soms wel wat ribbon kan velen.
Maar, alle gekheid op een stokje, er is door Edwin Rijnveld van Siltech ongelooflijk veel research verricht naar het afstraalgedrag van luidsprekers ten opzichte van natuurlijke instrumenten (in het kader van hun interactie met de ruimte), en zelfs als maar de helft van wat hij me uitlegde zijn vruchten afwerpt hebben we hier toch echt wel met een zeer bijzonder systeem te maken. Komt deze luidspreker in de webshop van art’s excellence te staan? De kans daarop achten wij nuller dan nul, maar als iemand een paartje wil bestellen plegen we graag een telefoontje met Siltech. De prijs komen we dan wel uit…
iFi Audio
Het heeft even geduurd voor iFi Audio weer eens met iets nieuws kwam, maar op de High End München 2019 stonden er twee kakelverse producten. Allereerst het bijzonder vormgegeven, in een bamboe behuizing wonende Aurora all-in-1 systeem.
Over smaak valt niet te twisten, het is een opmerkelijk systeem, daar laten we het graag bij. Beluistering was nog niet mogelijk. Waar ik wel graag naar luisterde was de uitleg van iFi ‘Bossman’ Thorsten Loesch die me de ingewanden van de nieuwe iFi PowerStation liet zien. Een uit massieve aluminium platen opgetrokken stekkerblok dat standaard is voorzien van een iFi Audio AC Purifier. Het voor de Engelse markt ontwikkelde prototype heeft 8 outlets, waaronder twee ongefilterde voor high-current, het Europese model zal het vanwege de grotere stopcontacten met één gefilterd exemplaar minder moeten doen.
De interne opbouw is netjes, met dikke koperen geleiders en passieve parallel-ontstoring, en de verkoopprijs zal - hoewel daar nog over wordt nagedacht - onder de 1.000 euro uitkomen. Introductiedatum is nog niet bekend maar reken erop dat het wel eens pas na de zomervakantie zou kunnen worden.
Lehmann Audio
Lehmann Audio toonde hun MKII uitvoering van de Linear SE hoofdtelefoonversterker, in het fraaie houtdesign dat op bestelling (en met een levertijd van twee weken) beschikbaar is.
Technische informatie ontbrak nog, evenals de prijs en de leverdatum, maar wij zijn benieuwd naar de prestaties. We kunnen ons namelijk amper voorstellen dat er nog veel te verbeteren is aan de huidige Linear SE.
Roon
Onze vrienden van Roon waren ‘all over’ de High End München 2019 te vinden. Bijna overal waar werd gestreamd zag ik de bekende intuïtieve interface. Het gerucht ging overigens Roon een aantal functionaliteiten exclusief voor hun eigen Nucleus core-streamer wil gaan ontwikkelen, maar vóór iedereen “moord!” en “brand!” roept, of andere onzinnige dingen als “koppelverkoop!”; het zou daarbij vooral gaan over complexe DSP-functies voor grote multiroom systemen, zoals gelijktijdige individuele convolutie (room correction) in elke zone. Voor ‘gewone’ ‘single source’ gebruikers zal er voorlopig weinig veranderen. Ik sprak kort met kopstukken Enno Vandermeer en Rob Darling (jammer genoeg niet onder het genot van een paar flesjes Hacker-Pschorr bier, want door de kletsnatte weersomstandigheden op dat moment bood de Biergarten een troosteloze aanblik) maar hier wilden ze weinig over kwijt. Waar ze wel openlijk blij mee waren was de belangstelling van steeds meer merken om hun apparatuur als Roon-endpoint te laten profiteren van de beste player software - zeker na de integratie van streamingdienst Qobuz. Ook waren ze blij met ons nimmer aflatende zelfverklaarde ambassadeurschap voor Roon. Wij houden van Roon en Roon houdt van ons, zeg maar…
SBooster
SBooster had ook gaaf nieuws. Ik sprak Wiebren Draaijer en Karin Hoks al op de eerste dag, en ze lieten me vol trots hun nieuwe SBooster AC zien. Ja, dat lees je goed: SBooster komt met een gestabiliseerde AC voeding, die bijvoorbeeld geschikt is voor platenspelers van Rega, maar ook voor een groeiend aantal andere apparaten. De vraag uit de markt was er, dus werd er een ontwikkeld.
Ook wisten Wiebren en Karin vol trots te melden dat ze in de Verenigde Staten een nieuwe distributeur hebben gevonden: niemand minder dan Kevin Deal van Upscale Audio en PrimaLuna USA. Kevin staat bekend om zijn zeer enthousiaste no-nonsense stijl en dat laat hij zien een een video-review van de SBooster BOTW ECO MKII voeding.
Samenvattende gedachten over de High End München 2019
De High End München 2019 was goed, óók al leek het wat minder druk te zijn dan voorgaande jaren. Europa begint langzaam het centrum te worden van de wereldwijde high-end audio industrie. Nu de Venetian Show tijdens de CES in Las Vegas eigenlijk niet meer bestaat, kiezen steeds meer fabrikanten ervoor om hun introducties van nieuwe producten in München te laten plaatsvinden. Met de positie van deze beurs zit het dus voorlopig wel geramd. Maar er zijn nieuwe(re) Europese beurzen in opkomst. Warschau (Audio Video Show Warszawa), Hamburg (Norddeutsche Hifi Tage), Kopenhagen (Copenhagen High End Show), en Ascot (The UK Hifi Show Live). Het lijkt er zowaar op dat de belangstelling voor high end hifi toeneemt. Logisch dat het publiek niet naar alle shows kan en wil, dus verdeelt het zich wat meer. En dan kan ik wat beter door de gangen van het M.O.C. in München wandelen op zoek naar leuke primeurs. Nu nog meer aandacht voor de instap-hifi aan de EXTREEM belangrijke onderkant van de markt, en ik ben een gelukkig man. High End München 2019, je was de moeite waard!
Muziek van de High End München 2019
Een terugkerende frustratie van mij is het gebrek aan fantasie bij de muzikale keuzes op een beurs als deze. De volkomen veilige maar dodelijk saaie, dynamiekloze neuzeljazz was weer niet van de lucht. Angst om door de mand te vallen of gewoon een chronisch gebrek aan liefde voor muziek? Wie zal het zeggen?
Ik heb niet voor niets al vaker geroepen dat audiofielen niet per definitie de grootste muziekliefhebbers zijn. Desondanks waren er gelukkig ook heel wat demo-jockeys die wél hun nek uitstaken en het publiek van een breed palet aan niet-audiofiele maar goed klinkende tracks voorzagen. Ik heb er een aantal vastgelegd via Shazam, zodat ik er een selectie van kon toevoegen aan dit beursverslag. Het zijn alleen de tracks in kwestie, het hele album mag je er zelf bij zoeken.
Luister met Spotify:
- Orquesta Akokán - Mambo Rapidito
- Tash Sultana - Blackbird
- RY X - Shortline
- Morten Granau - Fuzzy Monkey
- Somi - Blue
- Summer Walker - Deep (Explicit)
- Jon Bryant - Light
Of in lossless kwaliteit met Tidal :
- Orquesta Akokán - Mambo Rapidito
- Tash Sultana - Blackbird
- RY X - Shortline
- Morten Granau - Fuzzy Monkey
- Somi - Blue
- Summer Walker - Deep (Explicit)
- Jon Bryant - Light
En voor de beste sound lossless met Qobuz:
